Arcydzięgiel Litwor

Dzięgiel litwor, arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica L., Archangelica officinalis Hoffm.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Roślina ma wiele nazw zwyczajowych i ludowych: angelika, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki, anielskie ziele, archangielski korzeń, anielski korzeń. Występuje w stanie dzikim w górzystych i wilgotnych terenach Europy i Azji. W Polsce podgatunek typowy rośnie w Sudetach i Karpatach, podgatunek nadbrzeżny występuje w pasie wybrzeża i dolinach rzek. Jest to gatunek rodzimy.

• Morfologia

Okazała roślina, dorasta do 2,5 m wysokości (podgatunek nadbrzeżny osiąga 3 m), o silnym zapachu.
Łodyga
Gruba, naga, bruzdowana, nieowłosiona, rozgałęziona, pusta w środku w międzywęźlach.
Kłącze i korzenie
Kłącze krótkie, o grubości 5 cm, pofałdowane i brunatne. Wyrastają z niego cienkie, podłużnie bruzdowane korzenie. Przełam jest nierózny. Przekrój poprzeczny wykazuje szarawobiałą, gąbczastą, wyraźnie promienistą korę z przewodami wydzielniczymi widocznymi w postaci brunatnych plam i jasnożółte lub szarawożółte drewno, w kączu otaczające szarawy lub brunatnawobiały rdzeń.
Liście
Duże, 3–4-krotnie pierzaste, osadzone na długich ogonkach. Liście górne obejmują łodygę rozdętymi pochwami. Poszczególne listki są jajowate, na brzegu nierówno wcinane, ciemnozielone, od spodu sinozielone.
Kwiaty
Drobne, zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego). Kielich o pięciu niewyraźnych ząbkach. Płatków korony pięć, o długości ok. 1,5 mm. Pręcików pięć. Słupek dolny, z dwiema szyjkami. Pokryw brak, pokrywki płaskie i równowąskie, o długości mniej więcej takiej, jak baldaszki (u podgatunku nadbrzeżnego szczeciniaste i krótsze).
Owoce
Duże rozłupki, składające się z 2 płaskich, jasnobrązowych niełupek.

• Biologia i ekologia

Roślina dwuletnia. Kwitnie od końca maja do lipca. Siedlisko: rośnie w miejscach wilgotnych, na glebach żyznych, głębokich próchnicznych, przepuszczalnych – czarnoziemy, lessy, mady. Preferuje stanowiska słoneczne i półcienie. Podgatunek typowy rośnie na wilgotnych łąkach na terenach górzystych, także w zaroślach, nad brzegami potoków, jest składnikiem ziołorośli wysokogórskich. Podgatunek nadbrzeżny rośnie w zbiorowiskach ziołorośli nadrzecznych nad wodami, im bliżej morza tym jest liczniejszy. Liczba chromosomów 2n= 22.

Zmienność
W Polsce występują dwa podgatunki:

Dzięgiel litwor typowy (arcydzięgiel litwor, arcydzięgiel lekarski, anżelika) A. archangelica subsp. archangelica (syn. Archangelica officinalis Hoffm.). Występuje w górach, poza nimi uprawiany i dziczejący. Ma równowąskie pokrywki długości baldaszków. Kwiaty zielonkawożółte. Owoc długości 6,5–8 mm. Osiąga 2,5 m wysokości. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass.
Dzięgiel litwor nadbrzeżny A. archangelica subsp. litoralis (Fr.) Thell. – (syn. Archangelica litoralis Fries. Występuje w pasie nadmorskim i wzdłuż brzegów rzek. Ma szczeciniaste pokrywki, ok. 2x krótsze od baldaszków. Kwiaty zielonkawobiałe. Owoc 5-6 mm długości. Osiąga 3 m wysokości. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Calystegio-Angelicetum archangelicae litoralis.
Zagrożenia i ochrona
Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce ochroną częściową. W latach 1983–2014 znajdowała się pod ścisłą ochroną, z powodu wykopywania roślin dla pozyskania surowca zielarskiego. Rozpowszechnienie jego uprawy w ogródkach zapobiegłoby niszczeniu stanowisk naturalnych.

• Zastosowanie

Roślina lecznicza
Surowiec zielarski
Korzeń arcydzięgla litworu (Angelicae Archangelicae radix) – całe lub rozdrobnione, starannie wysuszone kłącze i korzeń. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 2,0 ml/kg olejku eterycznego.
Skład chemiczny
Olejek eteryczny do 1,5% (felandren, terpeny, pinen), kwas walerianowy, kwas angelikowy, kwas metyloetylooctowy i kwas oksypentadecylowy, seskwiterpeny, kumaryny, flawonoidy, garbniki.
Zbiór i suszenie
Zbiór korzeni prowadzi się w październiku następnego roku po wysiewie. Ścina się najpierw nadziemną część rośliny, korzenie wykopuje ostrożnie, by ich nie okaleczyć. Korzeń oczyszcza się z ziemi, odcina wszelkie części zielone i starannie myje. Po osuszeniu przecina się je wzdłuż. Suszyć w suszarni w temperaturze nie wyższej niż 35°C.

Działanie i zastosowanie
Surowiec pobudza czynności wydzielnicze, działa rozkurczowo, wiatropędnie, antyseptycznie, uspokajająco. Zwiększa wydzielanie soków trawiennych, śliny a także moczu i potu. Olejek eteryczny działa rozgrzewająco (przez drażnienie i powodowanie przekrwienie skóry) i nieznacznie przeciwbólowo. Korzeń arcydzięgla stosuje się w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, dolegliwościach trawiennych, braku apetytu i wzdęciach oraz jako łagodny środek uspokajający. Olejek jest wykorzystywany do nacierania przy nerwobólach i bólach reumatycznych.

Dawkowanie
Doustnie stosuje się dobowo 4,5 g surowca lub 1,5-3 g wyciągu płynnego lub 1,5 g nalewki. Zewnętrznie 10-20 kropli olejku.

Działania uboczne
Ze względu na zawartość furanokumaryn surowiec działa fototoksycznie i może powodować stany zapalne skóry.
O właściwościach rośliny pisał już Syreniusz: Frasującym się korzeń na szyję zawieszony frasunek odpędza i serce wesołe czyni.

Roślina jadalna
Wykorzystywany w cukiernictwie do ozdabiania ciast i tortów (skośnie pocięte fragmenty łodygi zebrane w maju smażone są w cukrze). Z młodych łodyg i grubszych ogonków liściowych można sporządzać konfiturę. Stosowana także przy produkcji likierów. Korzeń arcydzięgla litworu jak również kandyzowane łodygi i ogonki liściowe noszą nazwę anżelika.

Roślina ozdobna
Jest uprawiana ze względu na ładny pokrój przypominający palmę, mocną strukturę i przyjemny zapach.

Uprawa
Rozmnaża się z nasion wysiewanych na rozsadniku lub wprost do gruntu. Na rozsadnik wysiewa się nasiona pod koniec lipca lub na początku sierpnia. Wprost do gruntu nasiona wysiewa się w sierpniu. Roślinę uprawia się na glebie średnio żyznej, przepuszczalnej. Po przekwitnięciu o dojrzeniu nasion roślinę wycina się przy samej ziemi, gdyż staje się nieładna.

Nazewnictwo
Nazwa łacińska pochodzi od słowa archangelos, które oznacza archanioł i nawiązuje do niezwykłych właściwości leczniczych tej rośliny, które miał objawić archanioł Rafał. Od nazwy tej rośliny pochodzi wiele geograficznych nazw w Tatrach, np. Dolina Litworowa, Litworowa Przełęcz, Litworowy Staw Gąsienicowy.